دروازه های تهران: 1. دروازه دولاب
دروازه دولاب، نام یکی از قدیمیترین دروازه‌های تهران است. این دروازه در حصار شاه طهماسبی در سمت شرق شهر طهران و شرق محله چال میدان و در ورودی بازارچه نایب السلطنه، واقع در خیابان ری امروزی قرار داشت. در گسترش شهر در حصر ناصری محل دروازه دولاب، به در جایی است که در عصر پهلوی سه راه شکوفه خوانده می‌شد و هم اکنون چهارراه شمس نامیده می‌شود، انتقال یافت.
دولاب، نام یکی از روستاهای بسیار قدیمی منطقه ری واقع نزدیک تهران بوده که در جنوب شرقی این شهر قرار داشته‌است. ده دولاب، بعد از به قدرت رسیدن آغا محمدخان قاجار و انتخاب تهران به عنوان پایتخت ایران، بصورت یکی از روستاهای تهران درآمد. در اوایل عهد قاجاریه، محل این ده، خارج از برج و بارویی که در عهد شاه طهماسب صفوی برای تهران بنا شده بود، قرار داشت. بر اساس نوشته مجدالدین در کتاب زینت‌المجالس، یکی از چهار دروازه موجود در حصار تهماسبی، دروازه دولاب بوده و بواسطهٔ مجاورت با ده دولاب بدین نام خوانده می‌شده‌است. وجود این دروازه در حصار صفوی همچنین بر قدمت این دروازه دلالت دارد.
ظاهراً زمینهای مجاور دروازه دولاب، جزو زمینهای کشاورزی تهران بوده‌اند و از این زمین‌ها بیشتر جهت صیفی‌کاری و کشت تره‌بار مصرفی مردم تهران استفاده می‌شد.
یکی از خیابان‌های معروف تهران که به دروازه دولاب منتهی می‌شد، خیابان کامرانیه بود. این حیابان ظاهراً در حوالی سال ۱۲۹۸ هجری قمری و توسط محمدحسن خان اعتمادالسلطنه ساخته شده‌است.
همچنین در قسمت جنوبی دولاب، و در کنار جاده تهران به خراسان، یک بقعه ساده خشتی به نام سیده ملکه خاتون قرار داشته‌است که بقایای آن، تا چند دهه قبل موجود بود. برخی از مورخین معتقدند که سیده ملکه خاتون، مادر مؤیدالدوله و فخرالدوله دیلمی بوده که از شیرزنان عصر خود محسوب میشده و به دلیری و شجاعت شهرت داشته‌است.
چهارصددستگاه نام محله‌ای واقع در منطقه ۱۴ شهرداری تهران است که در سال ۱۳۳۲ خورشیدی از ۴۰۰ خانه در نزدیکی دروازه دولاب تشکیل شده بود.
گورستانی ارامنه قدیمی واقع در محدوده دروازه دولاب که محل دفن بزرگانی همچون آنتوان سوروگین، عکاس مشهور ایرانی - گرجی است.
دروازه دولاب که دروازه آن را برداشته‌اند اما هنوز محله‌اش پابرجاست یکی از قدیمیترین محله‌ها و دروازه‌های تهران است که حالا از خیابان و کوچه‌هایی پیر و فرتوت تشکیل شده. محله‌ای که زمانی یکی از مهم‌ترین محلات پایتخت بود و به نوعی به واسطه مدارس و مکتب خانه‌هایی که داشت افراد زیادی را که بعدا به شهرت رسیدند در خود پذیرا بود. حالا بیشتر ساکنان قدیمی دولاب از این محله رفته‌اند و ساکنان دیگری جایگزین آن‌ها شده‌اند و محله رفته رفته از اصالت و یگانگی خود دور شده. اما هنوز هم می‌شود بافت تاریخی و دروازه آن را احیا کرد. حرکتی که در کمیسیون‌های مختلف بررسی شده اما هنوز اقدامی عملی برای آن انجام نشده است.
واژه دلو، عربی و به معنی آوند آبکشی است که بیشتر از پوست و گاهی فلز می‌سازند و با آن، آب از چاه می‌کشند. در زبان فارسی ترکیب دولاب هم که به معنی چرخ آب است از آن ساخته شده و این واژه در متون نظم و نثر فارسی بسیار به کار رفته است. دروازه دولاب در شرق تهران واقع شده و به چاله میدان و بازارچه نایب السلطنه، واقع در خیابان ری نزدیک است. این محله در محدود منطقه ۱۴ شهرداری تهران است و خیابان پیروزی و ۱۷ شهریور از دیگر محله‌های این منطقه هستند.
این منطقه در مسیر مسیل سرخه حصار قرار دارد که از ارتفاعات شرق تهران سرچشمه گرفته و به سمت جنوب حرکت می‌کند. بعضی از مراکز و پادگان نظامی موجود در منطقه ۱۴، عملکرد ملی کشوری دارند که به همین خاطر منطقه اهمیت ویژه‌ای دارد. این منطقه دارای شش ناحیه و ۲۶ محله است که بیشترین محلات را در بین مناطق تهران به خود اختصاص داده است.
محل دروازه دولاب، جایی است که در دوره پهلوی سه راه شکوفه خوانده می‌شد و حالا به آن چهارراه شمس می‌گویند. دولاب قبل از اینکه دروازه‌ای در آن ساخته شود یکی از روستاهای بسیار قدیمی ری بود. ظاهرا زمینهای مجاور دروازه دولاب، جزو زمینهای کشاورزی تهران بوده‌اند و از این زمین‌ها بیشتر برای صیفی‌کاری و کشت تره‌بار مصرفی مردم تهران استفاده می‌شد.
ده دولاب، بعد از به قدرت رسیدن آغا محمدخان قاجار و انتخاب تهران به عنوان پایتخت ایران، جزئی از تهران شد ولی قبل از آن تبدیل به محله‌ای مهم شده بود.
بر اساس نوشته مجدالدین در کتاب زینت‌المجالس، یکی از چهار دروازه موجود در حصار تهماسبی، دروازه دولاب بوده و به همین دلیل این دروازه حتی قبل از عصر قاجاریه هم، وجود داشته و به واسطه مجاورت با ده دولاب به این اسم معروف بود. در اوایل عهد قاجاریه، محل این ده، خارج از برج و بارویی که در عهد شاه طهماسب صفوی برای تهران بنا شده بود، قرار داشت.
سرآسیاب
دولاب از محلات قدیمی شهر تهران است که هنوز در محله‌های آن می‌توان بافت قدیمی
شهر را بخوبی دید. بازارچه‌ها و میدان میوه و تره بار آن همچنان به‌شکل سنتی
برقرار است. این منطقه در گذشته جزء زمینهای کشاورزی بود و مراکز پرورش گل و
گیاه فراوان در این منطقه نیز به همین سبب است.
در محلی که امروزه میدان سرآسیاب خوانده می‌شود، آسیاب بزرگی برای آردکردن گندم
وجود داشت، همچنین موتور آبی که آب این زمین‌ها را تأمین می‌کرد و حدود 150 سال
قدمت دارد هنوز در محل باقی است.
یکی از خیابان‌های معروف تهران که به دروازه دولاب منتهی می‌شد، خیابان کامرانیه
بود. اعتمادالسلطنه این خیابان را حدود سال ۱۲۹۸ هجری قمری ساخت. او درباره این
خیابان در خاطرات خود نوشته: «شاه [ناصرالدین شاه]، امروز حضرت عبدالعظیم می‌رود. صبح
زود به خیابان جدید، موسوم به کامرانیه که خود ساخته‌ام، رفتم، که تشریفات شاه را
فراهم بیاورم. دیر شد که شاه بیاید، پیاده، خانه میرزا شفیع مستوفی که حوالی
خیابان بود، رفتم. شاه رسید؛ خیلی تعریف خیابان را کرد.»
دروازه دولاب دیدنی‌های زیادی داشته که حالا از آن‌ها کمتر نشانی هست. در قسمت
جنوبی دولاب، و در کنار جاده تهران به خراسان، یک بقعه ساده خشتی به نام سیده ملکه
خاتون بوده که بقایای آن، تا چند دهه قبل هم پابرجا بود. بعضی مورخان می‌گویند که
سیده ملکه خاتون، مادر مؤیدالدوله و فخرالدوله دیلمی بوده که از زنان شجاع عصر خود
به حساب می‌آمده و به دلیری مشهور بوده است.
ساکنان دروازه دولاب در گذشته روی محله خود خیلی تعصب داشتند. حکایت دعواهای مشهور
دولابی‌ها و خوانساری‌ها که در همسایگی این محله زندگی می‌کردند را هنوز هم می‌توان
از سکنه شنید. دعواهایی که کشته می‌داد و زخمی‌های بسیار به جا می‌گذاشت. دولاب در
داخل خود دارای چهار محله کوچک‌تر به نام محله بالا، محله پایین، محله میان و محله
عسکری است.
گفته می‌شود در زمان شاه، دولاب همیشه خود را از دولت‌ها جدا می‌کرد. ساکنان محله
حتی مردگان خود را در مکان دولتی دفن نمی‌کردند. پس از اینکه قبرستان آن‌ها توسط
دولت وقت غصب و تبدیل به پارک شد دولابی‌ها مجبور شدند مردگان خود را در بهشت زهرا
دفن نمایند. یکی از روحانیون این محل عقیده داشت دولاب نباید آسفالت شود چون در
صورت آسفالت شدن پای حکومتی‌ها به دولاب باز خواهد شد.
گورستانی قدیمی واقع در محدوده دروازه دولاب وجود دارد که محل دفن کسانی چون
آنتوان سوروگین، عکاس مشهور ایرانی- گرجی است. یکی از قدیمیترین ساختمان‌های محله
گاراژی به اسم مصفاست که ابتدا زغال فروشی بود و حالا چندسالی است که تبدیل به
پارکینگ شده است.
دولاب قریه ای وسیع، دارای تعداد زیادی محله اقماری، نظیر (سرآسیاب دولاب، عباس آباد دولاب، اصفهانک دولاب، حسین آباد دولاب و...) و هسته مرکزی آن که دولاب فعلی می باشد نیز دارای چندین محله بود محله بالا، محله میان، محله پایین و محله عسکری میباشد.
محدوده ی آن ازشمال به قلهک ازمشرق به کوه های سیاه افسریه، از جنوب به شهرری که باغات و زمینهای کشاورزی دولاب راتشکیل می داده است. پس ازاینکه شاهان قاجار تهران را بعنوان پایتخت ایران درنظر گرفتند و برای تعیین حدود شهر دیوار به دور آن کشیده و دروازه هایی برای آن ساختند، وسعت دولاب محدودتر شد دولاب به دلیل همسایگی با شهرری که از مهم ترین شهرهای آن دوره ایران بوده و واقع شدن در کنار جاده ابریشم و داشتن آب و هوای مناسب و معتدل و داشتن قنوات و چاههای پر آب و زمین های حاصل خیز منطقه ای بسیار مهم و استراتژیک بوده است.
این محله دارای تعدادی مسجد و حسینیه می باشد از جمله «مسجد فاطمیه دولاب، مسجد پیردولاب (شهید نواب صفوی)، مسجد جامع بقیه اله (زیر بازارچه یا آقا شیخعلی)، مسجد چهارده معصوم، مسجد نیکعهد، مسجد مهدیه و مسجد زینبیه و حسینیه تکیه چال (محله بالا)، حسینیه محله میان و حسینیه عسکری دولاب»
از آثار تاریخی این سرزمین کهن مختصر آثاری بر جای مانده است (نظیر مسجد جامع بقیه الله که قدمتی 700 ساله دارد بقعه چهل تن دولاب، حمام دولاب، تعدادی یخچال و..) که متاسفانه برای حفظ و مرمت هیچ کدام از این آثار تاریخی که شناسنامه و هویت پایتخت است هیچ برنامه مشخص و مدونی وجود ندارد اهالی دولاب مردمانی متدین و مبارز بوده اند که فعالیت جمعیت فدائیان اسلام و مبارزات شهید آیت الله سعیدی و تقدیم صدها شهید در دوران دفاع مقدس نمونه ای از این حرکت اسلام طلبی و آزادی خواهانه این مردم می باشد.
منبع : ویکی پدیا ، تعطیلات نو ، تهران
